Trận chiến giữa Gravelotte và St. Privat ngày 18 tháng 8 khác các trận đánh trước đó về cả quy mô lẫn hình thức. Đây là trận đánh đầu tiên có sự tham gia của đại bộ phận quân lực cả hai phe: sử gia Michael Howard cho biết phía Đức có 188.000 quân và 732 đại bác đối chọi với 112.800 quân và 520 đại bác của Pháp. Sử gia David J. A. Stone lại đưa ra những số liệu lớn hơn, với 203.402 quân Đức và 150.000 quân Pháp.[3][4]

Chỉ huy trưởng Quân đoàn IX, tướng Albrecht von Manstein.

Về hình thức, trong khi các trận đánh ở Wœrth-Frœschwiller, Spicheren-Forbach, Borny-Colombey và Vionville-Mars-la-Tour hoàn toàn nằm ngoài dự tính và hoạch định của bộ chỉ huy tối cao hai phe, trận Gravelotte đã được định trước.[3] Trận đánh xuất phát từ chủ ý của Moltke nhằm tạo "thế lưỡi liềm" bao vây sườn phải quân Pháp bằng 5 quân đoàn của Tập đoàn quân số 2[17]. Đó là Quân đoàn IX Phổ (gồm các binh lính người xứ Hessen sáp nhập vào Phổ năm 1866) dưới quyền Thượng tướng Bộ binh Albrecht Gustav von Manstein ở bên phải, các đội hình rối bời và chồng chéo của Quân đoàn XII (Sachsen) dưới quyền Thái tử Albert và Quân đoàn Vệ binh Phổ dưới quyền Vương thân August của Württemberg ở bên trái, cùng với hai Quân đoàn III và X của Phổ ở phía sau.[3]. Trong khi đó, hai Quân đoàn VII và VIII sẽ tiến công cánh trái quân Pháp ở khu vực Mance. Tựu trung, Moltke quyết định tung một đòn đánh mạnh kết liễu đội quân của Bazaine. Song, các sự kiện trong ngày 18 tháng 8 đã không được suôn sẻ như kế hoạch mà ông đề xuất.[17]

Mọi tài liệu có uy tín về trận đánh đều quy tội cho các tướng dưới quyền Moltke về việc phá hỏng kế hoạch hợp vây của ông. Khi Tập đoàn quân số 2 bắt gặp các cứ điểm quân Pháp trên cao điểm Amanvillers vào khoảng 10h, Thân vương Friedrich Karl nhầm tưởng đây là sườn của một đạo quân đang rút lui. Do vậy, vào lúc 10h15, ông xoay quân sang hướng đông thay vì tiếp tục tiến lên hướng bắc theo thượng lệnh của Moltke. Nhưng chính Moltke đã phê chuẩn quyết định của Friedrich Karl và sai Quân đoàn Sachsen cùng Quân đoàn Vệ binh kéo thẳng về phía đông để bao vây cái được giả định là sườn bị hở của quân Pháp tại Amanvillers. Nói cách khác, vị Tổng tham mưu trưởng tán thành với Friedrich Karl rằng quân Pháp quy tụ xa về phía nam hơn dự tính ban đầu của ông và vị trí mà Friedrich Karl phát hiện chính là sườn phải của địch. Niềm tin này đã thúc đẩy Friedrich Karl và Moltke quyết định chớp lấy cái gọi là thời cơ đối với họ, mặc dù không có bằng chứng trực tiếp. Chẳng bấy lâu sau, sai lầm của Friedrich Karl đã được chứng minh khi ông nhận báo cáo của các đội kỵ binh tuần tiễu về việc tìm thấy các vị trí phòng ngự kiên cố của quân Pháp tại St. Privat. Vị Thân vương bèn sai tùy tùng chạy theo Quân đoàn IX để đưa lệnh cho Manstein chờ đến khi Vệ binh Phổ và quân Sachsen tiếp viện cho cánh trái của ông và phối hợp tấn công. Có điều là mệnh lệnh đã đến quá trễ để ngăn cản một cuộc tấn công của Quân đoàn IX.[3][4][17]

Trong khi Moltke đang nghiên cứu đội hình Tập đoàn quân số 2 tại trụ sở tạm thời của ông ở Flavigny, Bộ trưởng Chiến tranh Phổ – Thượng tướng Bộ binh Albrecht von Roon đã thuyết phục vua Wilhelm I không nên tấn công: "Mục tiêu đã đạt được rồi; đường rút lui của quân Pháp đã bị cắt đứt. Nay việc hất họ ra khỏi một vị trí vững mạnh sẽ đưa đến sự đổ máu vô ích". Nhưng trận đánh đã bùng nổ từ trước khi ông nói.[21]

Giao chiến tại Verneville

Bản đồ trận Gravelotte

Tư lệnh Quân đoàn IX, tướng Manstein, đã điều 9 khẩu đội pháo (54 đại bác) tiến về phía trước để hình thành một trận tuyến pháo binh đồng thời chuẩn bị huy động bộ binh của Sư đoàn 18 tiến công. Không lâu sau giữa ngày, đại bác của quân Phổ từ các cánh đồng phía sau làng Verneville đã nã đạn vào các chiến tuyến quân Pháp nằm trước đó vài ngàn yard, mở màn cho trận Gravelotte. Ngay lập tức, các khẩu đại bác và súng máy mitrailleuse của Pháp đáp trả ác liệt. Sau được điều gấp vào vị trí ở hướng bắc và nam Amanvillers, các sư đoàn bộ binh của Quân đoàn III Pháp cũng tuôn đạn xối xả vào trận tuyến pháo binh Phổ. Các sĩ quan pháo binh của Manstein đã mắc sai lầm nghiêm trọng khi họ khai triển pháo binh trong tầm đạn súng trường Chassepot của địch và do vậy đội ngũ pháo thủ Phổ bị thiệt hại rất nặng nề. Tiếp đó, Manstein xua bộ binh tiến công để yểm trợ cho pháo binh, nhưng bị hỏa lực khốc liệt của súng trường Pháp chặn đứng.[3][21] Tầm bắn hiệu quả của khẩu Chassepot lên đến gần 1.500 m, trong khi tầm bắn khẩu Dreyse của quân Phổ chỉ đạt chưa đầy 550 m.[22]

Không chỉ vậy, bộ binh Phổ đã rơi vào tầm đạn của một số khẩu mitrailleuse – loại súng được bí mật sản xuất từ năm 1866 với 25 nòng súng, vận hành bởi một vòng quay tay, có khả năng bắn ra 150 viên đạn một phút với tầm bắn 2.000 thước (1.829 m).[23][24] Các khẩu mitrailleuse đã thảm sát lực lượng tấn công của Phổ, và phần nhiều trong con số thiệt hại to lớn của quân Phổ vào ngày 18 tháng 8 là do loại súng này gây nên. Nhưng ngoài trận Gravelotte-St. Privat ra, loại siêu vũ khí này không có nhiều ảnh hưởng đến cục diện của cuộc chiến. Mitrailleuse không phát huy được hiệu quả do binh lính không được huấn luyện sử dụng đầy đủ, được bố trí trong đội hình quá chật hẹp, và bắn ra ở khoảng cách quá xa nên độ chính xác rất thấp.[23][24]

Thừa thắng, quân Pháp đã xông lên phía trước và thu được 4 khẩu pháo ở đầu tuyến, buộc địch phải rút các khẩu pháo xuống phía sau. Đến chiều, giao chiến giữa quân của Manstein và Ladmirault lắng xuống thành một cuộc đấu pháo. Quân bộ binh Pháp đã kiên nhẫn đứng vững trước những loạt pháo kích rầm rộ và chính xác của địch, trong khi người Phổ kéo dài tuyến pháo binh của mình đồng thời đợi Quân đoàn Vệ binh tiếp viện cánh phải, Quân đoàn III tiếp viện hậu quân để tiếp tục phát động tiến công.[c]

Các đợt tấn công của Tập đoàn quân số 1

Từ trên các cao điểm phía nam Flavigny, tướng Moltke đã nghe thấy những tiếng đạn pháo đầu tiên của Quân đoàn IX và nhanh chóng rút ra kết luận rằng các thuộc tướng đã tấn công sớm hơn dự kiến của ông. Ông liền gửi gấp một bức điện cho Steinmetz để ngăn chặn vị tướng bốc động này làm cho tình hình xấu thêm. Theo bức điện, những gì đang diễn ra ở Verneville chỉ là một cuộc giao tranh nhỏ và Steinmetz không cần phải hành động. Và một khi hành động thì ông ta không cần phải đổ bộ binh vào trận mà chỉ cần phải khai triển pháo binh.[23] Tin rằng vấn đề Steinmetz đã được giải quyết, Moltke dời lên làng Rezonville để theo dõi những gì đang xảy ra với Tập đoàn quân số 2. Đi với ông có Quốc vương Wilhelm I và đoàn tùy tùng. Mặc dù vị vua-chiến binh thường chủ trương không can dự trực tiếp vào các quyết sách của vị Tổng tham mưu trưởng, Moltke vẫn xem mình là một bề tồi của nhà vua; và, một phần là do ông không muốn đả động đến quyền hành của quân vương, Moltke thường miễn cưỡng trong việc trực tiếp chỉ huy các đạo quân trên chiến trường.[17]

Tranh tường do Georg Bleibtreu vẽ tại Phòng Danh thơm Berlin, khắc họa trận Gravelotte.

Mặc dù lực lượng quân Đức tại Gravelotte – Quân đoàn VIII dưới quyền Thượng tướng Bộ binh August von Goeben – đã được Moltke tách khỏi quyền kiểm soát của Steinmetz, vị lão tướng vẫn cư xử như thể ông là tư lệnh của họ. Ngay sau khi nghe tiếng đạn pháo từ hướng Quân đoàn IX, Steinmetz lập tức ra lệnh cho Goeben tấn công trận tuyến đối phương. Goeben xua lữ đoàn tiên phong của ông tràn qua Gravelotte và tiến xuống khe Mance để tiến công các tuyến phòng ngự có thể được nhìn thấy rõ của bộ binh Pháp ở Moscou và Point du Jour. Ông dàn trận tuyến pháo binh về phía bắc Gravelotte, và chẳng bấy lâu sau pháo binh của Quân đoàn VII được điều đến để kéo dài trận tuyến về phía nam. Chỉ trong vòng 3 tiếng đồng hồ, Goeben để quy tụ được 150 khẩu đại bác. Khiếm khuyết này của súng trường Dreyse được bù lại bởi loại pháo của hãng Krupp cỡ nòng 6 bảng (3 kg) đạn nạp hậu mà pháo binh Đức sử dụng. Pháo Krupp có tầm bắn xa hơn, tốc độ bắn nhanh hơn, và cũng chính xác hơn loại pháo nạp tiền của Pháp rất nhiều.[23][25]

Tiến về phía trước theo các đội hình được cải tiến, pháo binh Phổ đã giã tới tấp vào chiến tuyến quân Pháp trên các ngọn dốc đối diện trong suốt từ chiều đến tối. Đạn pháo của Phổ đã biến các nông trang Moscou và Saint-Hubert thành một đống đổ nát. Dưới những đống đổ nát, quân phòng ngự Pháp nằm chết la liệt, thậm chí có người còn bị thiêu sống. Mặc dù vậy, quân Pháp vẫn trụ vững trong các vị trí phòng ngự đối diện với Gravelotte của mình. Mọi đợt tiến công của bộ binh Phổ nhằm vào các cứ điểm trước Moscou và Saint-Hubert đều bị quân Pháp bẻ gãy với thiệt hại hết sức to lớn. Chỉ riêng tại Saint-Hubert là quân Phổ còn đạt được thắng lợi. Do tọa lạc dưới đỉnh của cao điểm phòng ngự, Saint-Hubert nằm ngoài tầm mắt của quân Pháp trên các chiến tuyến chủ yếu và chỉ được bố phòng bởi một tiểu đoàn duy nhất. 14 tiểu đoàn Phổ đã nhất tề xung phong và, sau một trận giao chiến dữ dội, họ đã chiếm được Saint-Hubert không lâu trước 15h.[17][23]

Thắng lợi tại Saint-Hubert là đỉnh cao triều của các cuộc tấn công của Tập đoàn quân số 1. Mọi nỗ lực tiến xa hơn của họ đều bị hỏa lực bộ binh Pháp từ Moscou và Point du Jour chặn đứng; khi tiến lên các sườn dốc ở hai bên trận tuyến, quân của Goeben và viện binh của họ trở nên chen chúc trong những đám rừng và bụi rậm, làm cho đoạn đường đằng sau họ bị tắc nghẽn và điều này đem lại những hậu quả trầm trọng. Trong vòng vài tiếng đồng hồ, Steinmetz đã tin rằng ông đang đối mặt với lực lượng hậu quân yểm trợ cho một cuộc triệt thoái của quân đội Pháp. Vào lúc giữa chiều, với sự thất thủ của Saint-Hubert, Steinmetz có lẽ đã khẳng định rằng quân Pháp bắt đầu tan rã. Ông liền sai tướng Heinrich von Zastrow đem Quân đoàn VII vào trận ở bên phải Quân đoàn VIII. Quân Phổ chỉ có một con đường duy nhất để tiếp cận phòng tuyến quân Pháp, và đó là con đường chật hẹp nơi đã kẹt cứng với tàn binh của Quân đoàn VIII. Tiếng trống của Quân đoàn VII đã mở đầu cuộc tấn công không lâu trước 16h, và chỉ trong vòng vài phút, các toán tản binh đi đầu của Phổ tháo chạy trước làn đạn khốc liệt của địch. Họ cắm đầu chạy vào các đại đội bộ binh chính quy của quân đoàn, và đến phiên các đơn vị này cũng tan chạy.[17][23]

Cuộc tàn sát quân thiết kỵ Phổ tại Gravelotte, 1870, tranh vẽ của Juliusz Kossak.

Trong khi buổi chiều dần trôi qua, khu vực khe Mance trở thành một đống hỗn tạp gồm những người và ngựa chết hoặc bị thương, những xe goòng bị phá hủy và những khẩu pháo bị phá hỏng. Nhưng Steinmetz tiếp tục sai một Sư đoàn Kỵ binh số 1 tiến xuống sườn dốc phía tây, với nhiệm vụ truy đuổi quân Pháp về cổng thành Metz. Đồng thời, ông huy động pháo binh của Quân đoàn VII tiến về phía trước. Trong toàn bộ lực lượng pháo binh của Zastrow, chỉ có 4 khẩu đội tới được Saint-Hubert, và 3 khẩu đội được triển khai tại đây lần lượt bị loại khỏi vòng chiến đấu. Về phía kỵ binh, chỉ có một trung đoàn kỵ binh duy nhất mở được đường tiến vào Saint-Hubert, và nhanh chóng bị vỡ trận trước hỏa lực quân Pháp. Ngoài các đơn vị đã nêu ra, những mớ hỗn độn gồm kỵ binh, pháo binh và bộ binh Phổ chen nhau đổ xô vào khe Mance, nơi đã trở thành một bãi tử địa. Quân kỵ binh Phổ gắng sức rút khỏi đống hỗn độn này, và những con ngựa vô chủ của họ cuống cuồng chạy tháo thân.[17][21][23] Vào lúc 17h, 43 đại đội Phổ, rút ra từ 7 trung đoàn riêng biệt, đã quy tụ tại Saint-Hubert và hoàn toàn không còn khả năng tấn công. Mọi lực lượng tiếp viện Phổ đều bị hỏng đội hình khi tiến qua đống hỗn độn ở khe Mance và sự xuất hiện của họ chỉ khiến cho tình hình càng thêm rối bời. Với sự cạn kiệt của hầu hết quân trừ bị, các cuộc tấn công của Steinmetz coi như đã bị đánh bại.[19][23]

Tiểu đoàn Súng trường 9 Lauenburg trong trận Gravelotte, họa phẩm của Ernst Zimmer (Đức).

Các sử gia nhận định rằng một đợt phản công mạnh mẽ của quân Pháp sẽ phá vỡ trận tuyến quân Đức trong thời điểm này. Nhưng Bazaine không hề chớp lấy thời cơ. Các tướng lĩnh Pháp chỉ ngồi lại tại tổng hành dinh của mình và các sĩ quan kiệt sức của các trung đoàn Pháp cũng không muốn tiến quân qua bãi tử địa.[23]

Chiến trường phía bắc

Như đã nêu, cuộc tấn công của Manstein đã bị chặn đứng trên các sườn dốc phía bên kia Verneville. Nhưng vào buổi chiều, trong khi bộ binh của ông chờ thời cơ và pháo binh của ông nện vào các khẩu đội pháo Pháp, các đơn vị còn lại của Tập đoàn quân số 2 quay sang để hỗ trợ cánh trái quân ông. Một khi băng qua Verneville và các rừng cây bụi ở Bois de la Cusse, Friedrich Karl và bộ tham mưu Tập đoàn quân số 2 đã thấy rõ sai lầm của ông (và Moltke) lúc sáng. Các lều trắng của quân Pháp nằm trên dãy cao điểm trải dài đến tận St. Privat khẳng định với họ rằng Quân đoàn IX đã đánh vào trung quân chứ chưa hề tấn công ngang sườn quân Pháp. Nhận định rằng việc bọc sườn quân Pháp đòi hỏi phải huy động cả Quân đoàn Vệ binh lẫn Quân đoàn Sachsen, vào lúc 14h, Friedrich Karl hạ lệnh cho Quân đoàn Vệ binh chờ đến khi quân Sachsen kéo đến. Thậm chí ông không cho phép Vệ binh tiến công các tiền đồn địch tại St Marie-les-Chênes dưới chân bờ dốc St. Privat. Giống như Quân đoàn IX, Quân đoàn Vệ binh đã lập các hỏa điểm, khai triển pháo binh và bắn tỉa quân Pháp trong khi chờ đợi quân Sachsen.[17][23]

Friedrich Karl qua nét vẽ của Emil Hünten, tranh sơn dầu trên vải bạt (1870).

Đến 15h, Quân đoàn XII Sachsen nổ súng tấn công tiền đồn quân Pháp tại Saint-Marie-aux-Chênes. Quân Sachsen và Vệ binh Phổ đã bị thiệt hại nặng nề trước sự chống cự của một đội quân trú phòng bị áp đảo về quân số đến 20 chọi 1. Nhưng chỉ sau nửa tiếng đồng hồ, quân Đức với sự yểm trợ đắc lực của pháo binh đã quét sạch quân trú phòng ra khỏi ngôi làng, buộc họ phải chạy về tuyến phòng ngự chính của Pháp. Cả vị tướng chỉ huy Quân đoàn Vệ binh Phổ là Vương thân August xứ Württemberg và Thái tử Albert của Sachsen đều không muốn tấn công trực diện các cứ điểm kiên cố ở Saint-Privat. Thay vì thế, Quân đoàn Sachsen thọc lên làng Roncourt trên mạn bắc, rồi từ đây sẽ đi vòng về phía đông. Theo đó, các đơn vị kỵ binh của họ sẽ tiến vào thung lũng hạ Moselle trong khi bộ binh đánh thọc sườn bị hở của đối phương.[17][23]

Trong khi quân Vệ binh dàn trận tuyến pháo binh về phía nam St. Marie và quân Sachsen triển khai trận tuyến pháo binh về phía bắc ngôi làng, pháo binh Quân đoàn III do Thiếu tướng Hans von Bülow chỉ huy đã tiếp viện cho pháo binh Quân đoàn IX. Với sức mạnh ghê gớm, 180 cỗ đại bác Phổ đã xé nát trận địa quân Pháp tại Amanvillers và Saint-Privat, biến nơi đây thành một "địa ngục hoành tráng và ghê tởm". Canrobert liên tục yêu cầu trợ giúp và chỉ nhận được có vài trăm quả đạn pháo. Vào lúc 17h, pháo binh Pháp coi như đã bị đánh bại và không còn có khả năng yểm trợ những tuyến bộ binh dày đặc quanh St. Privat khỏi sự trừng phạt của các khẩu đại bác Đức.[23]

Các đợt tấn công của Vệ binh Phổ

Vì những lý do mơ hồ, August đã sớm quyết định xua Quân đoàn Vệ binh xung phong vào cuối chiều hôm ấy. Theo một số tài liệu, sự bất ngờ câm tịt của các hỏa điểm quân Pháp đã khiến cho vị tư lệnh Quân đoàn Vệ binh tin rằng Canrobert đang chuyển quân tới Amanvillers để tấn công Quân đoàn IX. Có ý kiến khác cho rằng ông nhầm tưởng quân Sachsen đã vào vị trí và chuẩn bị tiến công. Ngoài ra, theo một quan niệm thịnh hành sau trận đánh, sự ghen tỵ nhỏ nhen đã thôi thúc ông giành hết vinh quang trong trận chiến cho các đơn vị Vệ binh trước khi quân Sachsen nhập cuộc. Dù thế nào đi nữa, August đã phát lệnh tiến công mà không hề ban lệnh cho pháo binh yểm trợ bước tiến của bộ binh. Nôn nóng trước sự chậm trễ của quân Sachsen trong khi ngày đang tàn dần, Thân vương Friedrich Karl chấp thuận quyết định của August. Không lâu trước 18h, một lữ đoàn Vệ binh ra đòn mồi nhử để giam chân sư đoàn bên phải của Quân đoàn IV Pháp. Cuộc tấn công của lữ đoàn này lên khu vực đất trống đã làm chệch hướng quân Pháp được vài phút, với cái giá là 2.500 thương vong trong vòng 45 phút. Quân Phổ mất nhiều sĩ quan đến mức mà một tiểu đoàn phải được đặt dưới sự chỉ huy của một học viên sĩ quan.[17][23]

Quân Vệ binh Phổ trong trận Saint-Privat.

Lúc 18h, Tư lệnh August điều động 3 lữ đoàn còn lại lần lượt tấn công.[17] Các tuyến tản khai, theo sau là các đội hình dày đặc của quân chính quy Phổ, bắt đầu di chuyển về làn hỏa lực của quân Pháp. Kết quả là một cuộc thảm sát. Các sĩ quan trên lưng ngựa là những người đầu tiên bị súng trường bộ binh Pháp đốn ngã. Lính bộ binh Cận vệ Phổ xông về phía đạn bắn trong tư thế "khom vai và cúi đầu" dưới sự dẫn dắt của những tiếng la, thét của các thủ trưởng và những tiếng trống kèn của trung đoàn họ.[22][23] Những đợt tấn công liên tiếp của họ đều bị bẻ gãy ở cự ly cách tuyến phòng ngự chính của Pháp 1.000 yard, với thiệt hại hết sức nặng nề.[17] Nhằm cải thiện tình hình, mọi đội hình chính quy của Vệ binh Phổ đã hòa lẫn với các toán tản binh đi đầu và phân tán thành độc một tuyến tản khai dài rồi tiếp tục lấn lên phía trước.[23] Nhờ tinh thần dũng cảm của quân lính và sự chủ động của các sĩ quan cấp thấp vừa lên chỉ huy những đại đội rệu rã, quân Vệ binh quét sạch đối phương ra khỏi tất cả mọi vị trí tiền tiêu và đến được một số khu vực cách Saint-Privat từ 600 đến 800 bước.[17][26] Từ đây, họ ngừng tấn công và núp vào các vị trí bắn để đợi viện binh Sachsen đến ứng cứu.[23]

Cuộc chiến đấu giữa liên quân Phổ-Sachsen với quân Pháp tại nghĩa địa Saint-Privat

Sau khi được điều gấp vào trận, 12 khẩu đội pháo binh Cận vệ dưới sự chỉ huy tài tình của Thiếu tướng-Vương tước Kraft zu Hohenlohe-Ingelfingen đã thổi bay mọi cuộc phản công riêng lẻ của kỵ binh và bộ binh Pháp trong phạm vi giữa Amanvillers và Saint-Privat.[26] Các khẩu đội pháo Phổ đã giam chặt những trung đoàn gan góc nhất của Pháp trong cứ điểm phòng thủ.[17] Vả lại, mặc dù thất bại nhưng các đợt tấn công của bộ binh Cận vệ Phổ đã gây đủ sức ép lên Quân đoàn VI Pháp để quân Sachsen dễ thực hiện nhiệm vụ của mình hơn.[23]

Quân Pháp bại trận ở Saint-Privat

Về phía bắc Saint-Privat, Canrobert chỉ chốt một lực lượng mỏng để bảo vệ sườn trái của mình, và trong khoảng thời gian từ 18 đến 19h, toán quân này không thể làm gì ngoài việc trì hoãn bước tiến của quân Sachsen qua Montois và Roncourt. Lúc 19h, khi trời chạng vạng tối, Quân đoàn Sachsen vào được Roncourt và quét sạch quân Pháp về làng Saint-Privat. Quân Sachsen đã khai triển 14 khẩu đội pháo để cùng với các khẩu đội Cận vệ oanh kích vào làng.[23] Nhiều ngôi nhà bị bốc cháy hoặc sập đổ trước những cơn mưa đạn pháo của Đức.[26]

Đến thời điểm này, tình hình Quân đoàn VI đã thực sự trở nên nguy kịch: pháo binh của quân đoàn đã bị xóa sổ trong khi bộ binh của quân đoàn lại bị kẹp giữa hai làn đạn. Và, chỉ huy quân đoàn là Canrobert đã quyết định tháo lui từ trước. Giờ đây, sau khi cảnh báo Ladmirault ở bên trái và gửi điện nhắn Bourbaki yểm trợ đường rút của mình, Canrobert sai tướng Du Barail huy động kỵ binh tấn công để câu giờ cho ông tổ chức triệt thoái. Đợt tấn công cuối cùng này đã rơi vào vô vọng, do kỵ binh Pháp chỉ tiến được 50 yard thì bị hỏa lực quân Đức bắn tan tành. Thừa thắng, 5 vạn quân 19 tiểu đoàn Phổ và Sachsen xung phong mãnh liệt vào đội hình rã rời của 9 tiểu đoàn Pháp tại Saint-Privat. Một số đơn vị quân Pháp triệt thoái trong trật tự, số khác bị tan vỡ, song một vài đơn vị khác tiếp tục cầm cự trong các căn nhà bị bốc cháy. Sau một tiếng đồng hồ đánh giáp lá cà, quân Đức làm chủ được Saint-Privat. Những đội hình dọc lộn xộn của quân Pháp chạy dài trên đoạn đường Woippy, chỉ được một số tiểu đoàn yểm trợ.[17][23]

Trong khi đó tướng Bourbaki đã mang đội Cận vệ Đế chế vào chiến trường. Suốt cả ngày hôm ấy, Bourbaki đã đặt quân Cận vệ trong tư thế sẵn sàng ở giữa tuyến phòng ngự. Đầu ngày, khi Bazaine sai ông điều một lữ đoàn hỗ trợ cho Frossard, Bourbaki từ chối. Bazaine sau đó đã phó mặc mọi quyết định đối với đội Cận vệ cho Bourbaki và không còn gửi một thông điệp nào nữa. Bourbaki ở lại sau trận địa cho đến 18h15, khi hai sĩ quan từ Amanvillers đến thỉnh cầu ông giúp sức Ladmirault. Trong thời điểm này quân đoàn Ladmirault đang phản công để giải tỏa áp lực cho Canrobert và, mặc dù các đơn vị của ông chịu thiệt hại nặng nề dưới làn hỏa lực khốc liệt của Đức, Ladmirault tin rằng quân Đức cũng kiệt quệ không kém và quân Pháp khi được tăng cường lực lượng có lẽ sẽ xoay chuyển thế trận. Bourbaki ban đầu do dự, nhất là khi chứng kiến một số binh sĩ tháo chạy từ mặt trận Quân đoàn VI, nhưng các sứ giả của Ladmirault cuối cùng đã thúc giục được ông mang một sư đoàn tới trận địa. Lúc 18h45, khi tiếp cận cao nguyên St. Privat, Bourbaki nhìn thấy một mớ loạn quân ào ạt đổ xuống đường, cản mất đường đi và gây ảnh hưởng xấu đến kỷ cương của đội Cận vệ. Bourbaki cả giận mắng nhiếc người dẫn đường của mình:[23]

Các đã anh hứa hẹn một chiến thắng với tôi, giờ các anh lại bắt tôi dính vào một cuộc thua chạy. Các anh không có quyền làm như thế! Không cần phải kêu tôi ra khỏi các vị trí tuyệt vời của mình để làm vậy.

Trong cơn giận dữ, viên chỉ huy Cận vệ Đế chế bắt đầu quay quân trở lại vị trí. Hình ảnh đội Cận vệ "thần thánh" rút lui với sự nhốn nháo rõ rệt không chỉ khẳng định nỗi sợ hãi của những mớ loan quân chạy khỏi mặt trận Quân đoàn VI mà còn gây cho một bộ phận Quân đoàn IV hoảng loạn. Sau đó Bourbaki nguôi giận, nhưng không thể nào vãn hồi tình thế: đội Cận vệ đã nằm ngoài vòng kiểm soát và hoàn toàn rút chạy ngay khi cuộc kháng cự cuối cùng của Quân đoàn VI bị liên quân Phổ-Sachsen đè bẹp. Việc duy nhất mà Bourbaki làm được là triển khai pháo binh để ngăn chặn sự truy kích của đối phương. Cuộc triệt thoái của đội Cận vệ đã làm hở sườn Quân đoàn IV, và tình hình đó buộc Ladmirault phải rút quân. Tương tự như Quân đoàn IV, Quân đoàn VI đã biến thành một dòng người, ngựa và xe goòng bát nháo xuôi theo đoạn đường tới Woippy và Metz.[23]

Cuộc tấn công cuối cùng

Vào khoảng 19h, Quân đoàn II Phổ dưới sự chỉ huy của Thượng tướng Bộ binh Eduard von Fransecky đã bắt đầu tiếp cận trận địa. Quân đoàn II là một trong loạt đơn vị thứ hai của Đức được điều ra chiến trường, và kể từ khi đến Pháp, họ phải hành binh vất vả để bắt kịp bước tiến chung của quân đội Đức. Lính của Fransecky đã mỏi nhừ, đói khát và cạn kiệt lương thực trong thời điểm họ tiếp cận chiến địa.[17] Trong khi phòng tuyến quân Pháp đang tan vỡ trên mạn bắc, tướng Steinmetz tại mạn nam vẫn cam đoan rằng một đợt tấn công nữa sẽ mang lại cho ông chiến thắng. Ông bèn thỉnh cầu vua Wilhelm I cho phép ông tung Quân đoàn II vào trận.[19][d] Nhà vua vốn đã đến Gravelotte sau khi nhận được một bức điện của Steinmetz với nội dung sai lệch rằng quân Phổ đã làm chủ các cao điểm. Đến nay, khoảng 19h, Wilhelm I phê chuẩn quyết định tiếp tục tấn công của Steinmetz nhằm "chiếm lại" các cao điểm mà ông tin là "đã từng được làm chủ, và sau đó bị mất". Moltke chỉ bày tỏ sự phản đối của mình với lệnh vua bằng cách im lặng và quay lưng về phía nhà vua.[17][23]

Bất chấp sự phản kháng của Goeben, Steinmetz cùng các tướng nhất trí cho Goeben xua các lực lượng trừ bị cuối cùng tiến công nông trang Point du Jour trong khi Fransecky tiến công Moscou. Khi những người lính Đông Phổ dày dạn của Goeben tiến công, toàn bộ chiến tuyến quân Pháp dưới quyền Frossard và Leboeuf xả đạn tới tấp và đợt công kích cuối cùng của Steinmetz đã bị chặn ngay ở tầm bắn thẳng. Bộ binh Phổ nháo nhào tháo chạy, và tình hình càng tồi tệ hơn khi pháo binh Phổ từ Gravelotte bắn mù quáng vào các đơn vị bộ binh Phổ. Những mớ loạn quân trên đoạn đường chật hẹp trong khe Mance giờ đây không còn sức kiên nhẫn. Trước sự kinh ngạc của nhà vua, hàng nghìn binh lính thuộc các khối kỵ binh, các pháo đội kỵ binh và các đơn vị bộ binh cắm đầu cắm cổ chạy qua Gravelotte, ngôi làng đã bốc cháy sau những đợt oanh kích của pháo binh Pháp. Bản thân Fransecky bị hoảng hốt khi hàng tá binh lính la lớn: "Thưa Tướng công, chính những người anh em đang bắn vào chúng tôi". Thậm chí các binh sĩ bộ binh còn hô to: "Chúng ta thua rồi". Wilhelm I và các sĩ quan tham mưu của mình ra sức ngăn chặn quân lính tháo chạy nhưng vô ích.[17][21][23]

Cơn hoảng loạn lan khắp hậu quân Đức đến độ các sĩ quan từng nghĩ đến việc hộ tống Quốc vương ra khỏi chiến địa. Làn sóng tháo chạy chỉ dừng lại khi các mớ tàn quân Phổ trốn được vào Rezonville, một nơi tương đối an toàn cho họ. Sử gia Michael Howard nhận định:[23]

Giờ đây nếu như quân Pháp tấn công, nếu như họ có kỵ binh trong tay, họ có lẽ sẽ gây náo loạn cho Tập đoàn quân số 1, và cô lập Tập đoàn quân số 2. Nhưng không một đợt tấn công nào được thực hiện. Bên phía Pháp, chỉ có một lữ đoàn dường như biết được sự thất bại của quân Đức và Jolivet, viên chỉ huy của họ, viết trong bản báo cáo của mình: "Tôi không nghĩ là tôi phải sẽ truy kích chúng, do đã được lệnh giữ thế phòng ngự". Một đội quân như vậy không đáng có được chiến thắng.

Đài tưởng niệm quân Đức trong trận Gravelotte-St. Privat

Mặc dù bị sửng sốt trước cảnh tượng này, người của Fransecky vẫn cố duy trì kỷ luật và tiến qua khe Mance, nơi đã bị bỏ hoang và tất cả những gì còn lại chỉ là những người chết và bị thương nằm la liệt. Khi trèo qua ngọn dốc ở bên kia con kênh, một số đơn vị đi đầu của Quân đoàn II đã nổ súng vào những toán quân mà họ nhìn thấy mập mờ qua hàng cây. Trái với nhầm tưởng của binh lính Quân đoàn II, đây là những người lính Đông Phổ của Goeben còn sót lại quanh Saint-Hubert sau cuộc chạy loạn và đang trấn giữ một trận tuyến mỏng manh. Những người lính đơn độc này buộc phải quay lại bắn trả cái mà họ ngỡ là một kẻ thù mới. Quân Phổ đã bắn giết lẫn nhau trong vòng 30 phút. Cuối cùng, tàn quân Phổ tại Saint-Hubert tan vỡ và bỏ chạy về phía sau. Đến giờ, hàng ngũ Quân đoàn II mới biết được bản chất thật sự của "quân địch" mà họ đã đối mặt. Quân đoàn II tiến vào trấn thủ các vị trí đã bị bỏ trống và ra hiệu lệnh ngừng bắn để chấm dứt mọi cuộc tàn sát lẫn nhau.[19][23]

Cuộc chiến trên mặt trận phía nam đã kết thúc vào 21h30 với sự thất bại của quân Phổ. Tập đoàn quân số 1 chịu nhiều tổn thất và sĩ khí của họ bị sa sút nghiêm trọng. Như một sự trừng phạt bản thân vì đã đánh trận một cách tồi tệ, vua Wilhelm I đòi đóng trại ngoài trời cùng ba quân trên cao nguyên. Tuy nhiên, nhà vua và bộ tham mưu ông cuối cùng cũng trở về Rezonville và thảo luận về những việc phải làm tiếp theo. Các tùy tùng của nhà vua thẳng thừng bảy tỏ quan điểm rằng quân đội Phổ-Đức đã sức tàn lực kiệt, nhưng trước sự khăng khăng của Moltke, Wilhelm I đã ban lệnh tiếp tục tiến công vào ngày hôm sau.[21][23]

Bên kia chiến tuyến, các sĩ quan Pháp ở đầu khe Mance đã lưu ý thấy những dấu hiệu suy sụp và hoảng loạn của binh lính dưới quyền. Lúc 19h, trung đoàn 8 của Frossard được điều ra tiền tuyến để thay chân trung đoàn 23 tại nông trang Moscou, vốn đã cạn sạch đạn dược sau các đợt tấn công dồn dập của Steinmetz. Khi đến cứ điểm Moscou dưới làn đạn pháo ác liệt của Phổ, lính Trung đoàn 8 nhận thấy đồng đội của họ ở trrung đoàn 23 không dám rời bỏ các chiến hào và tường đá của mình. Dù những cây súng và túi đạn của họ đều trống rỗng, lính Pháp không dám rút qua khu vực rộng mở phía sau họ vốn đang bị đại bác Krupp dày xéo. Không chỉ riêng trung đoàn 8 mà toàn bộ lữ đoàn của tướng Gaspard Pouget đã bám trụ lại trận địa của mình vì sợ đạn pháo Phổ. Khi đi ngựa đến Moscou vào ngày hôm sau, tướng Phổ Verdy du Vernois ngạc nhiên khi thấy quân phòng ngự vẫn còn đầy dưới các hào trú ẩn, nhưng khi ông mang cờ trắng đến gần quan sát thì thấy số quân Pháp này đều đã chết do những mảnh pháo nổ phía trên.[21]